فاکتور سلامت (Health Factor) چیست و چرا مهم‌ترین شاخص ریسک در وام‌گیری دیفای است؟

تصور کنید وارد یک طلافروشی می‌شوید تا وام بگیرید. شما یک قطعه طلا—مثلاً یک دستبند یا سکه‌ی ارزشمند—را به‌عنوان وثیقه (Collateral) نزد طلافروش می‌گذارید و در مقابل، مقداری پول نقد به‌عنوان بدهی (Debt) دریافت می‌کنید.

اما طلافروش یک شرط مهم دارد: ارزش طلایی که گرو گذاشته‌اید باید همیشه بیشتر از مبلغ وام باشد. نه فقط امروز، بلکه فردا و هفته‌ی بعد هم. اگر قیمت طلا در بازار افت کند و ارزش وثیقه به محدوده‌ی خطر برسد، طلافروش برای جلوگیری از ضرر، ناچار است طلای شما را بفروشد. این فاصله‌ی ایمن میان ارزش وثیقه و بدهی، همان چیزی است که امنیت کسب‌وکار او را تضمین می‌کند.

در دنیای امور مالی غیرمتمرکز (DeFi)، پروتکل‌های وام‌دهی دقیقاً همین منطق را اجرا می‌کنند؛ اما نه توسط یک انسان، بلکه به‌صورت کاملاً خودکار و مبتنی بر کد. فاکتور سلامت (Health Factor) شاخصی عددی است که این پروتکل‌ها به‌طور مداوم از آن استفاده می‌کنند تا بررسی کنند آیا وام شما همچنان در محدوده‌ی امن قرار دارد یا به آستانه‌ی لیکوئیدیشن نزدیک شده است.

تهدیدات پیشرفته در امنیت کریپتو: مهندسی اجتماعی و هوش مصنوعی در سال ۲۰۲۵

به زبان ساده، Health Factor نشان می‌دهد چقدر با لیکوئید شدن فاصله دارید. هرچه این عدد بالاتر باشد، موقعیت شما امن‌تر است و هرچه به عدد یک نزدیک‌تر شود، ریسک وارد فاز خطرناک‌تری می‌شود.

حالا بیایید دقیق‌تر بررسی کنیم فاکتور سلامت دقیقاً چه چیزی را اندازه‌گیری می‌کند و چگونه محاسبه می‌شود.

فاکتور سلامت: یک عدد برای نمایش میزان امنیت وام شما

فاکتور سلامت یک عدد واحد است که ایمنی موقعیت وام شما را در یک پروتکل وام‌دهی نشان می‌دهد. این عدد به شما می‌گوید که موقعیت شما چقدر تا مرز خطرناک لیکوئیدیشن فاصله دارد.

فاکتور سلامت، نسبت ارزش وثیقه شما به ارزش بدهی شما را اندازه‌گیری می‌کند و یک حاشیه اطمینان در نظر می‌گیرد.

قانون اصلی بسیار ساده است: تا زمانی که فاکتور سلامت شما بالاتر از 1.0 باشد، موقعیت شما امن تلقی می‌شود. اگر این عدد به زیر 1.0 سقوط کند، وثیقه شما در معرض خطر انحلال (liquidation) قرار می‌گیرد. این بدان معناست که دیگران می‌توانند بخشی از بدهی شما را بازپرداخت کرده و در ازای آن، بخشی از وثیقه شما را با تخفیف تصاحب کنند.

برای درک بهتر این فاکتور، باید با اجزای تشکیل‌دهنده آن آشنا شویم.

فاکتور سلامت چگونه محاسبه می‌شود؟

فرمول اصلی برای محاسبه فاکتور سلامت به شکل زیر است:

فاکتور سلامت = (مجموع ارزش وثیقه × آستانه انحلال) / مجموع بدهی

بیایید هر یک از این اجزا را با جزئیات بررسی کنیم:

• مجموع ارزش وثیقه (Total Collateral Value): این مقدار، ارزش کل دارایی‌هایی است که شما به عنوان وثیقه در پروتکل سپرده‌گذاری کرده‌اید (مثلاً به دلار یا ETH). پروتکل‌ها از سرویس‌هایی به نام “اوراکل‌های قیمت” (Price Oracles)، مانند Chainlink، برای دریافت قیمت‌های لحظه‌ای و دقیق دارایی‌ها استفاده می‌کنند.
• مجموع بدهی (Total Debt): این مقدار، ارزش کل دارایی‌هایی است که شما از پروتکل وام گرفته‌اید.
• آستانه انحلال (Liquidation Threshold): این مهم‌ترین و هوشمندانه‌ترین بخش فرمول است. آستانه انحلال یک درصد حاشیه اطمینان است که پروتکل برای هر دارایی به صورت جداگانه تعیین می‌کند. برای مثال، آستانه انحلال برای ETH برابر با %80 است و پروتکل هنگام محاسبه امنیت وام شما، تنها %80 از ارزش واقعی ETH شما را در نظر می‌گیرد. این حاشیه اطمینان، پروتکل را در برابر نوسانات ناگهانی قیمت محافظت می‌کند.

اکنون که با اجزای فرمول آشنا شدیم، بیایید آن را در یک مثال عملی به کار ببریم.

یک مثال واقعی

فرض کنید شما در یک پروتکل وام‌دهی مانند Aave یک موقعیت باز کرده‌اید. ورودی‌های شما به شرح زیر است:

• وثیقه شما: 10 ETH که هر کدام 2,000 دلار ارزش دارد (مجموعاً 20,000 دلار).
• بدهی شما: 5,000 USDC.
• آستانه انحلال برای ETH: %80 (یا 0.80).

حالا فاکتور سلامت شما را محاسبه می‌کنیم:

1. ابتدا، ارزش وثیقه تعدیل‌شده را محاسبه می‌کنیم: 20,000 دلار × 0.80 = 16,000 دلار.
   • این عددی است که پروتکل برای سنجش امنیت در نظر می‌گیرد، نه کل 20,000 دلار.
2. سپس، این عدد را بر کل بدهی تقسیم می‌کنیم: 16,000 دلار / 5,000 دلار = 3.2.

فاکتور سلامت شما 3.2 است. از آنجایی که این عدد بسیار بالاتر از 1.0 است، موقعیت شما کاملاً امن در نظر گرفته می‌شود.

تفسیر فاکتور سلامت شما

مقادیر مختلف فاکتور سلامت (HF) نشان‌دهنده وضعیت‌های متفاوتی برای وام شما هستند:

• HF بی‌نهایت (زمانی که بدهی ندارید): شما هیچ بدهی ندارید و کاملاً امن هستید.
• HF > 1.0: موقعیت شما سالم و امن است.
• HF = 1.0: موقعیت شما دقیقاً در آستانه انحلال قرار دارد. این یک منطقه خطرناک است.
• HF < 1.0: موقعیت شما ناسالم است و می‌تواند توسط دیگران منحل (liquidate) شود.

اما چه عاملی می‌تواند باعث شود فاکتور سلامت امن شما به یک موقعیت خطرناک تبدیل شود؟

چه اتفاقی می‌افتد اگر قیمت وثیقه شما کاهش یابد؟

بزرگترین خطری که فاکتور سلامت شما را تهدید می‌کند، کاهش قیمت دارایی وثیقه‌گذاری شده شماست. از آنجایی که ارزش وثیقه شما مستقیماً در صورت کسر فرمول قرار دارد، هر کاهشی در آن، فاکتور سلامت شما را نیز کاهش می‌دهد.

بیایید به مثال قبلی برگردیم (بدهی 5,000 USDC و آستانه انحلال %80) و ببینیم با کاهش قیمت ETH چه اتفاقی برای فاکتور سلامت می‌افتد:

همانطور که در جدول می‌بینید، زمانی که قیمت ETH به 600 دلار می‌رسد، فاکتور سلامت به زیر 1.0 سقوط می‌کند. در این لحظه، موقعیت شما “قابل انحلال” می‌شود. انحلال‌کنندگان (Liquidators) که بازیگران شبکه هستند، می‌توانند وارد عمل شوند، بخشی از بدهی 5,000 دلاری شما را بازپرداخت کنند و در ازای آن، بخشی از وثیقه ETH شما را با تخفیف دریافت کنند. این مکانیزم تضمین می‌کند که پروتکل دچار بدهی سوخته نشود.

اما پروتکل‌ها برای جلوگیری از انحلال فوری، یک منطقه حائل هوشمندانه طراحی کرده‌اند.

منطقه حائل امنیتی: LTV در مقابل آستانه انحلال

برای اینکه کاربران بلافاصله پس از دریافت میزان حداکثری وام در آستانه انحلال قرار نگیرند، پروتکل‌ها از دو آستانه متفاوت استفاده می‌کنند:

• Loan-to-Value (LTV): این حداکثر درصدی از ارزش وثیقه شماست که می‌توانید در ابتدا وام بگیرید. برای مثال، اگر LTV برای ETH برابر %75 باشد، شما می‌توانید در برابر 20,000 دلار ETH، حداکثر 15,000 دلار وام بگیرید.
• آستانه انحلال (Liquidation Threshold): این درصدی است که اگر بدهی شما به آن برسد، موقعیت شما قابل انحلال می‌شود. این عدد همیشه از LTV بالاتر است (مثال: آستانه انحلال برای ETH برابر %80 است).

شکاف بین LTV و آستانه انحلال یک “حاشیه اطمینان” یا “منطقه حائل” (safety buffer) ایجاد می‌کند. این منطقه حائل به وام‌گیرنده فرصت می‌دهد تا در صورت نوسان بازار علیه او، با افزودن وثیقه یا بازپرداخت بخشی از وام، موقعیت خود را امن کند.

برای مثال، اگر شما حداکثر وام ممکن را با LTV %75 در برابر 20,000 دلار ETH بگیرید (یعنی 15,000 دلار وام)، فاکتور سلامت اولیه شما به این صورت محاسبه می‌شود: ($20,000 * 0.80) / $15,000 = 1.067 این فاکتور سلامت اولیه که بالاتر از 1.0 است، همان منطقه حائل شماست و به شما فرصت واکنش می‌دهد.

این عدد 1.067 چه معنای عملی برای شما دارد؟ این یعنی شما یک حاشیه اطمینان 0.067 (یا %6.7) دارید. به عبارت دیگر، قیمت ETH می‌تواند تقریباً %6.7 کاهش یابد، پیش از آنکه فاکتور سلامت شما به 1.0 برسد و موقعیتتان در معرض خطر انحلال قرار گیرد. این حاشیه اطمینان، که مستقیماً از تفاوت بین LTV (%75) و آستانه انحلال (%80) ناشی می‌شود، به شما زمان می‌دهد تا به تغییرات بازار واکنش نشان دهید.

چرا این معیار برای همه مهم است؟

فاکتور سلامت یک ابزار حیاتی است که هم برای وام‌گیرنده و هم برای پروتکل وام‌دهی منافع کلیدی دارد:

1. برای شما (وام‌گیرنده): این یک سیستم هشدار واضح است. فاکتور سلامت به شما دقیقاً نشان می‌دهد که چه زمانی باید برای جلوگیری از انحلال، وثیقه اضافه کنید یا بخشی از بدهی خود را بازپرداخت کنید. این عدد به شما کمک می‌کند تا ریسک خود را به طور فعال مدیریت کنید.
2. برای پروتکل (وام‌دهنده): این ابزار اصلی مدیریت ریسک است. با اطمینان از اینکه همه وام‌ها بیش از حد وثیقه دارند (over-collateralized)، پروتکل از ورشکستگی و ایجاد بدهی‌های سوخته جلوگیری می‌کند. این مکانیزم، وجوه سپرده‌گذاران را امن نگه می‌دارد و پایداری کل سیستم را تضمین می‌کند.

جمع بندی: وام خود را  سالم نگه دارید

فاکتور سلامت مفهومی ساده اما قدرتمند در قلب DeFi است. در اینجا نکات کلیدی را مرور می‌کنیم:

• فاکتور سلامت، امتیاز امنیتی وام شما در DeFi است.
• عددی بالاتر از 1.0 به معنای امن بودن وام شماست و عددی پایین‌تر از آن، شما را در معرض انحلال قرار می‌دهد.
• مراقب کاهش قیمت وثیقه خود باشید، زیرا می‌تواند فاکتور سلامت شما را به سرعت کاهش دهد.
• همیشه موقعیت خود را زیر نظر داشته باشید تا از ریسک انحلال در امان بمانید.

با درک و مدیریت صحیح فاکتور سلامت خود، می‌توانید با اطمینان بیشتری در اکوسیستم وام‌دهی DeFi فعالیت کنید.